Studenta movado en la ombro de la ŝtato - The student movement in the Shadow of the State

The Student Movement in the Shadow of the State

During the post war years the Esperanto movement was strong in several nations within the Soviet Bloc, especially Poland. Esperanto gave people a chance for international contacts, even beyond the Iron Curtain. But at the same time the Esperanto movement was used by their ruling regimes for propaganda, observation and control by the state. Jarek Parzyszek tells us of his experiences within the Polish student movemnt.

Władysław Gomułka, speaking to the masses in Warsaw in 1956. During the early days of his rule he was quite popular. However, by the end of the 1960s he had launched anti-Jewish campaigns to silence critics, he was deposed as party leader following popular protests in 1970.

Founded in 1972 in Zakopane South Poland, the Polish Student Esperanto Committee was a successful attempt to co-ordinate the activities of several independent - educational, scientific, cultural and tourist - groups and clubs which were operating in many Polish university cities. The organisational and financial base for the majority of these clubs was the Association of Polish Students (APS).

Polish student Esperanto clubs started appearing in Universities after the fall of the Bierut regime, (so after 1956). For Poles, after the death of Bierut, it seemed that together with Właysław Gomułka  we would have a new and better era. New magazines appeared, a few authors who had been banned before were allowed to publish their books or put on shows, the role of the National (Underground) Army could be publicly remembered for a few years, a few intellectuals were allowed to travel beyond Eastern Europe- but this freedom soon disappeared.

The majority of the Esperanto clubs collaborated with, or were entirely dependent upon the APS. In the 1960s and 70s the vast majority of students belonged to the APS, which in fact monopolised the organisational activity of Polish students so that almost all interest groups had to establish some kind of official relationship with the APS. It should be noted that there were no other official youth organisations. The state "took care" to ensure that youth organisations did not drift in the "wrong" direction.

In addition to the department for youth attached to the Central Committee of the communist party (Polish United Workers Party)  which was led by a special secretary on the "right" path for youth activities, there were responsibilities for the division of finances, approval of passports ("lending passports") for travel, censorship officers, central office in Warsaw and others in the provinces, police (called militia) and secret state services, with thousands of secret collaborators who reported on various fields of social activity.

The control was also maintained officially, through inspections of the individual organisations on a local and national level. 

From my almost 10 years of Esperanto Activism in the People's Republic of Poland, I knew from direct experience that the Polish Esperanto movement, and the student movement in particular was monitored and controlled by the state. 

Of course, it was not just the Polish Esperanto students who were monitored and controlled, quite the contrary. During the 1980s (and apparently also in the 1970s) Poland was the "Least free" of all the Socialist nations. During and after the "state of war" our friends from the DDR, Soviet Union, Bulgaria, Romania, Czechoslovakia, were frightened to or could not visit us except as part of a limited number of groups that were organised by the Komsomol, FDJ etc.

The Polish Student Esperanto Committee was never an independent organisation, in fact it was not even an organisation from a legal point of view. It was a central representation of Polish student-Esperantists, consisting of one representative from each functioning student circle / club. As most Esperanto student circles and clubs had the word "scientific" in their name, PSEK served on the Scientific Committee of the Main Council of the Polish Students' Association.

Edward Gierek (with an unknown interpreter) together with Nicolae Ceausescu, was the communist party leader of Poland from 1970-1980. 

In fact, this "scientific" character was often just an official "cover", a pretext for receiving state grants for "scientific and educational" events on various topics such as peace, the cosmos, Lenin's legacy, etc., for publications and research visits. Although a number of student circles have actually succeeded in researching Esperanto, interlinguistics and international language communication: for example, the University of Warsaw, led by Ryszard Rokicki (second PSEK president), Barbara Jędrzejczyk (later Rokicka) and Jerzy Leyk.

Warsawians were holding Scientific Interlinguistic Seminars (later: Symposia) in the early 1970s. Successful SISs in the 1980s were organized by the PSEK Academic Center, which operated at the PSEK, bringing together PSEK activists who published post-symposium materials and separate interlinguistic notebooks. ACI's main drivers were Barbara and Ryszard Rokicki.

The second centre was the student scientific circle in the city of Łódź, which, in collaboration with APS, organized international conferences on international language communication at the University of Łódź,, publishing rich bilingual post-conference materials. The main driving force behind these conferences was the fourth PSEK president, Tadeusz Ejsmont, who received his doctorate in Esperanto from the University of Łódź, in 1982. The first PSEK president (Władysław Stec) came from Łódź, and served for two terms.

PSEK has been active not only in science but also in culture. Already before the PSEK era, with the help of the Polish Students' Association, Marek Pietrzak founded the Polish Esperanto Youth in 1958, and he edited for a long time the cultural-educational magazine TAMEN (However), published first in Toruń (1959-60), then in Wrocław (1960-64) and finally in Warsaw (1965-67). A Student Gazette was published in the late 1980s and early 1990s by PSEK, edited by Jarosław Miklasz from Bydgoszcz and co-edited by the editorial team i.a. Krzysztof Łobacz, Elżbieta Malik and Jarosław Parzyszek.

Successes in the cultural field were cultivated by PSEK sons: the Esperanto Cultural Society in Poznań (founded by Paweł Janowczyk, Zbigniew Kornicki, Andrzej Naglak, Alicja Lech and continued by Leszek Lewandowski) and in Zielona Góra until 1992 at the Green Mountain Cooperative, led by Jerzy Rządzki who earlier founded and directed Student Esperanto Theatre and held theatre and cultural festivals in and around Zielona Góra. The theatre stars Dorota Świerstok (now Polaczek), Mira Rządzka, Leszek Lewandowski and Anna Szumska (now Hanna Szczęsna).

For several years, the Esperanto Cultural Society had collaborated with the APS Cultural Commission by publishing some interesting volumes, such as the collection of poems I am Only a Woman by Anna Świrszczyńska translated by Tomasz Chmielik, Doktryna Zamenhofa by Jarosław Parzyszek and Esperanto i nauka by Dr. Leszek Kordylewski .

PSEK's main inspiration, however, was neither science nor culture, but travel. Thanks to the APS umbrella, PSEK delegates traveled en masse to international Esperanto events, mainly in Europe but not only, for example in 1981 to Brazil and in 1986 to the Israeli IJK in Neurim traveled 4 PSEK representatives. Such trips abroad were much more complicated and financially unaffordable for PEJ members, which is why PSEK members often represented Poland on the TEJO Committee and were sometimes even TEJO board members (Jan Koszmaluk, Jarosław Parzyszek).

Passport of the Polish People's Republic, photo Jerzy Kuśmider

In the People's Republic of Poland there were three categories of passports, which were then not the property of the citizens but of the state, and the state could kindly allow its citizens to borrow a passport to travel abroad. At the APS Central Office, at 9 Ordynacka Street in Warsaw, there was a passport depot with direct contact with the Ministry of the Interior.

For a formal trip, a semi-private passport (with the letter "B") was issued, which made it possible to travel only to socialist countries, or with a special stamp allowed to travel to all states of the world. The APS Passport Deposit also helped get visas to capitalist countries.

The local (regional) passport offices also "lent" passports to student-Esperantists, based on the official invitation letters with additional letters of recommendation on the official paper of the Polish Students' Association. One could and sometimes did get a passport without such a letter, but that route was usually longer and more uncertain.

The PSEK delegates had to write and quickly deliver official reports to APS after the official visits. Some of the reports, possibly all of them, were forwarded to the Ministry of the Interior and / or its local offices. Sometimes, in addition to the "official" (formally public) report, delegates were asked for separate, secret reports.

For example, in 1986 I was invited by the then PSEK President and TEJO Board Member to attend a TEJO / KER Seminar at the European Youth Center in Strasbourg. Then, fearing the aftermath, I refused to prepare such a report and in the end did not travel to the seminar, but Poland was represented by two other people.

The International Youth Congress in Krakow, 1987, photo: Mediateko CLZ

However, I had to have contacts with this service before and during the 43rd IJK in Krakow: I, as PSEK president and LKK vice-president, was responsible for the official invitations of the foreigners and delivered the lists of the guests to the ministry, reported on the program and the congressional publications. Some certainly remember the panic before the IJK inauguration, when the secret agent demanded that I add to the list of participants a 6-person list of the "citizens" of West Berlin who, according to official doctrine, were not citizens of the Federal Republic of Germany (West Germany), but of a separate "state".

Then together with some LKK members we collected the anti-regime leaflets which, during the excursion day of the Krakow IJK, were scattered by one of the Polish IJK participants.

We, me and some other LKK members, knew that in the IJK congress hall (Wisła sports hall) in Krakow the congress from above, was constantly observed by some secret officials. One of these officials also contacted me during the 72nd World Congress in Warsaw, where I was in charge of the youth program. He was not interested in the World Congress program but in the informal talks.

The biggest secret of PSEK's international activity and success was the so-called day-to-day, non-foreign exchange communications which meant that the participation of one foreigner during one day of a PSEK event was equal to the participation of one PSEK member in a foreign event. We have had many partners from such exchanges. The most important and most frequently used was the PSEK / GEJ contract, but we had separate contracts with: TEJO, JEFO, JES, JEB, ĈEJ, BEJ, HEJ, NEJ and KCE in Switzerland.

The international history of the PSEK ended after the fall of the People's Republic of Poland. Firstly, due to the economic crisis, the non-communist government of Mazowiecki / Balcerowicz almost completely cancelled state subsidies, secondly the citizens were given the right to travel freely and finally became holders of passports for the whole world, thirdly our Esperanto partners cancelled the contracts of currency exchange.

In 1992 in Gdańsk took place the 14th Student Summer Esperanto Meeting (the first 12 SER took place in Toruń) and the jubilee seminar and ball of PSEK, organized by the last PSEK president, Adam Cholewiński, and attended by among others the first PSEK- President Władysław Stec and I. To my knowledge this was the last arrangement and the end of PSEK history.

PSEK survives somewhat through ARKONES - Art Confrontations in Esperanto, which first took place in 1979 in Poznań.

Jarek Parzyszek

 

el la Libera Folio English follows Esperanto

La Esperanto-movado dum kelkaj postmilitaj jardekoj estis forta en kelkaj landoj de la tiama sovetia bloko, kaj precipe en Pollando. Esperanto donis ŝancon pri internaciaj kontaktoj eĉ trans la fera kurteno. Samtempe la Esperanto-movado estis uzata de la regantoj por propagando, observata kaj kontrolata de la ŝtato. Jarek Parzyszek rakontas pri siaj spertoj en la pola studenta movado.

Władysław Gomułka parolas al popolamaso en Varsovio en oktobro 1956. Dum la komenca periodo de sia regado li estis tre populara. Fine de la 1960-aj jaroj li iniciatis kontraŭjudan kampanjon por silentigi kritikajn voĉojn. Li perdis sian partiestran postenon lige kun popolaj protestoj en 1970.

Fondita en Zakopane, suda Pollando, en 1972, Pola Studenta Esperanto-Komitato estis sukcesa provo kunordigi la agadon de sendependaj studentaj – edukaj, sciencaj, kulturaj kaj turismaj Esperanto-rondoj kaj kluboj, kiuj funkciadis en multaj polaj universitataj urboj. La organiza kaj financa bazo por la plimulto de la rondoj estis Asocio de Polaj Studentoj (APS).

Studentaj polaj esperantistaj kluboj kaj rondoj ekaperis en la polaj universitatoj post la falo de Bierut-reĝimo (do post 1956). Por poloj, post la morto de Bierut, ŝajnis ke kune kun Właysław Gomułka venis nova, pli bona epoko: aperis novaj revuoj, kelkaj pli frue malpermesitaj autoroj rajtis aperigi siajn librojn aŭ prezenti spektaklojn, oni povis dum kelkaj jaroj publike rememori la rolon de la Landa (subtera) Armeo, multaj intelektuloj rajtis vojaĝi ne nur al Orienta Europo – sed tiu ”libereco” rapide finiĝis.

La plej multaj el la esperantistaj rondoj kunlaboris kun aŭ eĉ fakte funkciis nur danke al APS. En la 60-aj kaj en la 70-aj jaroj granda plimulto de polaj studentoj apartenis al APS, kiu fakte monopoligis la organizan aktivadon de polaj studentoj tiel ke preskaŭ ĉiuj interesgrupoj devis elekti formon de oficiala kunlaboro kun APS. Substrekendas, ke oficiale ne ekzistis aliaj junularaj organizaĵoj. La ŝtato ”zorgis”, ke la junularaj organizaĵoj ne fordrivu en ”malĝusta” direkto.

Krom la departemento pri junularo en la Centra Komitato de la komunista partio (Pola Ununiĝinta Laborista Partio), gvidata de aparta sekretario pri la “ĝusta” direkto de junulara aktivado, zorgis financaj ŝtatoservoj dividantaj subvenciojn, pasportoservoj donantaj permesojn (“pruntantaj” pasportojn) por vojaĝi, cenzur-oficejoj: centra en Varsovio kaj vojevodiaj, polico (nomata milicja) kaj sekretaj ŝtataj servoj, kun miloj da sekretaj kunlaborantoj, kiuj raportadis pri diversaj kampoj de socia aktivado.

La kontrolado okazadis ankaŭ oficiale, interne de la unuopaj organizaĵoj lok- kaj landnivele.

El mia preskaŭ 10-jara sperto de Esperanto-aktivado en Pola Popola Respubliko mi praktike scias ke la pola Esperanto-movado, precipe la studenta, estis observata kaj kontrolata de la ŝtato.

Kompreneble ne nur polaj studentoj-esperantistoj estis observataj kaj kontrolataj ‒ tute kontraŭe. Dum la 1980-aj (kaj ŝajne ankau dum la 1970-aj) jaroj Pollando estis ”la plej libera” inter la socialismaj landoj. Dum kaj post la ”milita stato” (1981-84) niaj amikoj el GDR, Sovetunio, Bulgario, Rumanio, Ĉeĥoslovakio, timis aŭ ne povis viziti Pollandon, escepte de nombre limigitaj grupoj, organizitaj de Komsomol, FDJ kaj tiel plu.

Pola Studenta Esperanto-Komitato neniam estis sendependa organizaĵo, ĝi fakte eĉ ne estis organizaĵo laŭ jura vidpunkto. Ĝi estis centra reprezentantaro de polaj studentoj-esperantistoj, konsistanta el po unu reprezentanto de ĉiu funkcianta studenta rondo/klubo. Ĉar la plej multaj studentaj Esperanto-rondoj kaj kluboj havis en sia nomo la vorton ”scienca”, PSEK funkciis ĉe la Scienca Komisiono de la Ĉefa Konsilio de Asocio de Polaj Studentoj.

Fakte tiu ”scienca” karaktero estis plej ofte nur oficiala ”nomkovraĵo”, preteksto por ricevadi ŝtatajn subvenciojn por ”sciencaj kaj edukaj” aranĝoj pri diversaj temoj kiel paco, Kosmo, Lenin-heredaĵo ktp., por eldonaĵoj kaj esplorvizitoj. Fakte kelkaj studentaj rondoj efektive sukcesis sciencigi la esploradon pri Esperanto, interlingvistiko kaj internacia lingva komunikado: ekzemple tiu de la varsovia universitato, gvidata interalie de Ryszard Rokicki (la dua PSEK-prezidanto), Barbara Jędrzejczyk (poste Rokicka) kaj Jerzy Leyk.

Edward Gierek (ĉi tie kune kun nekonata interpretisto kaj Nicolae Ceauşescu) estis la partiestro en Pollando ekde 1970 ĝis 1980.

La varsovianoj jam komence de la 70-aj jaroj okazigadis Sciencajn Interlingvistikajn Seminariojn (poste: Simpoziojn). Grandsukcesaj SIS-oj en la 80-aj jaroj estis aranĝitaj de Akademia Centro Interlingvistika, funkcianta ĉe PSEK, ariganta PSEK-eksaktivulojn, kiu eldonadis postsimpoziajn materialojn kaj apartajn interlingvistikajn kajerojn. La ĉefmotoroj de ACI estis Barbara kaj Ryszard Rokicki.

Dua centro estis la studenta scienca rondo en la urbo Łódź, kiu, kunlabore kun APS, organizis ĉe la Lodza Universitato internaciajn konferencojn pri internacia lingva komunikado, eldonante riĉenhavajn postkonferencajn materialojn dulingve. La ĉefa motoro de tiuj konferencoj estis la kvara PSEK-prezidanto Tadeusz Ejsmont, kiu en 1982 doktoriĝis pri Esperanto ĉe la Lodza Universitato. El Lodzo venis kaj tie vivas la unua PSEK-prezidanto (dum du oficperiodoj), Władysław Stec.

PSEK aktivadis ne nur sciencterene, sed ankaŭ kulture. Jam antaŭ la PSEK-epoko, helpe de Asocio de Polaj Studentoj, Marek Pietrzak fondis en 1958 Polan Esperanto-Junularon, kaj li longe redaktis la kulturan-edukan revuon TAMEN, eldonatan unue en Toruń (1959-60), poste en Vroclavo (1960-64) kaj fine en Varsovio (1965-67). Fine de la 80-aj kaj komence de la 90-aj jaroj de PSEK estis eldonata Studenta Gazeto, kiun ĉefredaktis Jarosław Miklasz el Bydgoszcz kaj en la redaktoteamo kunlaboris i.a. Krzysztof Łobacz, Elżbieta Malik kaj Jarosław Parzyszek.

Sukcesojn kulturkampe kultivis PSEK-filoj: Esperanta Kultura Societo en Poznań (fondita de Paweł Janowczyk, Zbigniew Kornicki, Andrzej Naglak, Alicja Lech kaj daŭrigata de Leszek Lewandowski) kaj en Zielona Góra ĝis 1992 Kooperativo Verda Monto, gvidata de Jerzy Rządzki, kiu pli frue fondis kaj gvidis Studentan Esperanto-Teatron kaj okazigadis en kaj apud Zielona Góra teatro- kaj kulturfestivalojn. En tiu teatro la ĉefrolojn plenumis interalie Dorota Świerstok (nun Polaczek), Mira Rządzka, Leszek Lewandowski kaj Anna Szumska (nun Hanna Szczęsna).

Esperanto-Kultura Societo dum kelkaj jaroj kunlaboris kun la Kultura Komisiono de APS eldonante kelkajn interesajn volumetojn, ekzemple la poemkolekton Mi estas nur virino de Anna Świrszczyńska en traduko de Tomasz Chmielik, Doktryna Zamenhofa de Jarosław Parzyszek kaj Esperanto i nauka de d-ro Leszek Kordylewski.

La ĉefa inspiro de PSEK tamen estis nek scienco nek kulturo, sed vojaĝoj. Dank’ al la APS-ombrelo PSEK-delegitoj amase vojaĝadis al internaciaj Esperanto-aranĝoj, ĉefe en Eŭropo sed ne nur, ekzemple en 1981 al Brazilo kaj en 1986 al la israela IJK en Neurim veturis 4 PSEK-reprezentantoj. Tiaj eksterlandaj vojaĝoj estis multe pli komplikaj kaj finance nepageblaj por PEJ-anoj, pro tio ofte PSEK-anoj reprezentis Pollandon en TEJO-Komitato kaj foje eĉ estis TEJO-estraranoj (Jan Koszmaluk, Jarosław Parzyszek).

Pasporto de Pola Popola Respubliko. Foto: Jerzy Kuśmider

En la Pola Popola Respubliko ekzistis tri kategorioj de pasportoj, kiuj tiam ne estis propraĵo de la civitanoj sed de la ŝtato, kaj la ŝtato povis afable permesi al siaj civitanoj pruntepreni pasporton por vojaĝi eksterlanden. En la Centra Oficejo de APS, ĉe la strato Ordynacka 9 en Varsovio, funkciis pasporto-deponejo kun rekta kontakto kun la Ministerio pri Internaj Aferoj.

Por oficala vojaĝo oni ricevis duonprivatan pasporton (kun la litero ”B”), kiu ebligis vojaĝi nur al socialismaj landoj, aŭ kun speciala stampo rajtigis vojaĝi al ĉiuj ŝtatoj de la mondo. La Pasporta Deponejo de APS helpis ankaŭ ricevi vizojn al t.n. kapitalismaj landoj.

Ankaŭ la lokaj (vojevodiaj) pasportoficejoj “pruntis” pasportojn al studentoj-esperantistoj, surbaze de la oficialaj invitleteroj kun aldonaj rekomendoleteroj sur la oficiala papero de Asocio de Polaj Studentoj. Oni povis kaj foje sukcesis ricevi pasporton sen tia letero, sed tiu vojo kutime estis pli longdaŭra kaj necerta.

La PSEK-delegitoj devis post la oficialaj vizitoj verki kaj rapide liveri al APS oficialajn raportojn. Parto de la raportoj, eble eĉ ĉiuj, estis plusendataj al la ministerio pri internaj aferoj aŭ/kaj ties lokaj oficejoj. Foje, krom la ”oficiala” (formale publika) raporto la delegitoj estis petataj pri apartaj, sekretaj raportoj.

Ekzemple en 1986 de mi, tiama prezidanto de PSEK kaj estrarano de TEJO, invitita partopreni TEJO/KER Seminarion en la Eŭropa Junulara Centro en Strasburgo, oni ‒ funkciulo de sekreta servo ‒ postulis apartan raporton pri la neoficialaj okazaĵoj kaj interparoloj en Strasburgo. Tiam, timante la postsekvojn, mi rifuzis prepari tian raporton kaj finfine ne veturis al la seminario, sed Pollandon reprezentis du aliaj homoj.

La IJK en Krakovo 1987. Foto: Mediateko CLZ

Kun tiu servo mi tamen devis havi kontaktojn antaŭ kaj dum la 43-a IJK en Krakovo: mi, kiel PSEK-prezidanto kaj LKK-vicprezidanto respondecis pri la oficialaj invitoj de la eksterlandanoj kaj liveradis la listojn de la invititoj al la ministerio, krome mi raportis pri la programo kaj la kongresaj eldonaĵoj. Kelkaj certe memoras la panikon antaŭ la IJK-inaŭguro, kiam la sekreta agento postulis de mi aldoni al la kongreslibra listo de la partoprenantoj 6-personan liston de la “civitanoj” de Okcidenta Berlino, kiuj laŭ la oficiala doktrino ne estis civitanoj de la Federacia Respubliko Germanio, sed de aparta “ŝtato”.

Poste kune kun kelkaj LKK-anoj ni kolektis la kontraŭreĝimajn foliojn kiujn, dum la ekskursotago de la Krakova IJK, disĵetis unu el la polaj IJK-partoprenantoj.

Ni, mi kaj kelkaj aliaj LKK-anoj, sciis ke en la IJK-kongresejo (la sporthalo de Wisła) en Krakovo la kongreson de supre, senĉese observadis kelkaj sekretaj funkciuloj. Unu el tiuj funkciuloj kontaktis min ankaǔ dum la 72-a UK en Varsovio, kie mi respondecis pri la junualara programo. Lin interesis ne la UK-programo sed la neoficialaj interparoloj.

La plej granda sekreto de la internacia aktivado kaj sukcesoj de PSEK estis la t.n. persontaga, sendeviza interŝanĝo, kio signifis ke partopreno de unu eksterlandano dum unu tago de PSEK-aranĝo egalis al la partopreno de unu PSEK-ano en eksterlanda aranĝo. Ni havis multajn partnerojn de tiaj interŝanĝoj. La plej grava kaj la plej ofte uzata estis la PSEK/GEJ kontrakto, sed ni havis apartajn kontraktojn kun: TEJO, JEFO, JES, JEB, ĈEJ, BEJ, HEJ, NEJ kaj KCE en Svislando.

La internacia historio de PSEK finiĝis post la falo de la Pola Popola Respubliko. Unue, pro la ekonomia krizo, la nekomunista registaro de Mazowiecki/Balcerowicz preskaŭ komplete nuligis la ŝtatajn subvenciojn, due la civitanoj ricevis la rajton libere vojaĝi kaj finfine fariĝis posedantoj de pasportoj por la tuta mondo, trie niaj Esperanto-partneroj nuligis la kontraktojn pri la sendeviza interŝanĝo.

En 1992 en Gdańsk okazis la 14-a Studenta Somera Esperanto-Renkonto (la unuaj 12 SER okazadis en Toruń) kaj la jubilea seminario kaj balo de PSEK, kiun organizis la lasta PSEK-prezidanto, Adam Cholewiński, kaj partoprenis interalie la unua PSEK-prezidanto Władysław Stec kaj mi. Laŭ mia scio tiu estis la lasta aranĝo kaj la fino de la PSEK-historio.

Iom postvivas PSEK pere de ARKONES – Artaj Konfrontoj en Esperanto, kiu unafoje okazis en 1979 en Poznań.

Jarek Parzyszek